Есімдерін ұмытпай, ерліктерін ұлықтайық

(Әңгіме)

Әлем тарихында орын алған талай қанды қырғынды айтар болсақ, біраз отбасының жүрегіне жара салып, қайғы-қасірет әкелген ең қауіптісі – Екінші дүниежүзілік Ұлы Отан соғысын атап өтпеске болмас. Бұл майдан даласында қаншама батырларымыз ерен ерліктің үлгісін көрсетіп, жанын пида етті. Бүгінде олардың қайтпас қайсарлығын, жау алдында қасқайып кеудесін оққа тосқан батылдығын мақтанышпен еске аламыз. Ел мен жер үшін өмірін қатерге тіккен осындай қаһармандардың қарулы әрекеттерін, отаншылдық мінезін ұмытуға хақымыз жоқ. Сондықтан оны ұғынатын саналы ұрпақ әрдайым болуы тиіс.
Бейбіт өмір. Бұл – қай елге болсын баға жетпес байлық. Ал осындай алаңсыз күйге жеткізуге Ұлы Отан соғысының жауынгерлері десек, артық болмас. Олардың өмір өткелдері мен ерен ерліктері ұрпаққа мәңгі өнеге болып қалады.
Расымен, зырылдап өтіп жатқан заман. Таң атса, кеш батып, күйбең тіршілікпен өміріміз жалғасып жатыр. Уақыт көшіне ілесіп жүргенімізде, міне биыл Ұлы Жеңіске 80 жыл толып отыр. Сол бір сұрапыл соғыста КСРО-ның атынан аттанған батырлардың 20 миллоннан астамы қаза болды. Әр отбасы қайғы-қасіреттің дәмін татып, зардабын көрді. Бүгінгі таңда сол майдан даласынан хабары бар, дерек пен дәйекті әлі санасында сақтаған көзі тірі қарияларымыз ортамызда жүр. Олар да бейбіт өмірді сыйлауға үлес қосқан жандар деуге негіз бар. Сондай кейуаналардың бірі – жасы 90-ға таяған, екінші дүниежүзілік соғыс кезінде еңбек еткен Құндызай Қалымова.
Жақында апамызбен тілдесіп, бір керемет оқиғаның куәгері болдым. Құндызай апа өз әңгімесінде сонау Еуропаның төріне жаяу барып, елін, жерін фашистік жаудан қорғаған Төрехан Құлбаев пен Нұрғазы Бакиров жайлы сыр шертті. Айтуынша, олар Кеңес одағының батырлары емес, бірақ соғыста қан кешіп, қару асынған азаматтардың қатарында болған. Өкінішке орай, бұл екі дос туралы кітап та жазылмаған, кино да түсірілмеген. Десе де екеуінің достығы, сертке беріктігі, жауынгерге тән әрекеттері ерекше атап айтуға тұрарлық. Құндызай апаның сөзіне сүйеніп, осы қаһармандардың бауырмашылдығы, сондай-ақ соғысқа өз еріктерімен баруы жайлы қалам тербеуді жөн санадым.

1942 жылдың желтоқсан айы. Қақаған аяз. Бұл соғыстың алғашқы жылы болатын. Ауыл тұрғындарына қара қағаз келіп, бірі асқар тау әкелерінен, енді бірі бауырларынан айырылып жатты. Сондай күндердің бірінде Қаскелеңнің шеткі жолымен бұқа жеккен бір арба мүрделерге қарай бет алды. Үстінде көрпеге оралған мәйіт бар. Ал арбаның жанында көз жасын сүртіп, бозбала жалғыз еріп келе жатты. Бір уақытта артынан өзі сияқты тағы біреу жүгіріп, асығып жетті де, демін тоқтата алмай, қайғысына ортақтасып, көңіл айтты. Бұл екі дос Төрехан мен Нұрғазы еді. Олардың арасындағы әңгіме былай өрбіді:
– Төрехан, досым, анаңның арты қайырлы болсын, – деп құшақтап жұбатты Нұрғазы.
– Анамнан айырылып қалдым ғой, Нұрғазы, – деді Төрехан.
– Бұл қалай болды? – деп досы сұрақты бірден қойды.
– Анам ауырып, кенеттен қайтыс болды, – деді Төрехан үнсіз басын шайқап.
Сөйтіп, екеуі зират басына келіп, бір тегістеу жерді тауып, бір күрекпен кезектесіп қабір қаза бастады. Жер қатты болғаны соншалық, екеуі екі сағат тынымсыз күрек алмасып отырды. Қабір дайын болған соң, Төрехан анасын жерлеп, оған және осы маңдағы басқа да марқұмдарға Құран бағыштап, дұғаларын арнады. Содан кейін екі дос сол жердегі құлап жатқан теректің үстіне отырып, таба нанды бөліп жеп, жүрек жалғап, екеуара тағы сөйлесті.
– Төрехан, ыңғайсыз болса да сенен сұрайын деп едім. Неге жалғыз жерлеп жатырсың? Жесір қалып па еді? – деп Нұрғазы сұрағын төтесінен қойды.
– Туыстардан ешкім қалмады. Жалғыз Аманқыз апам бар. Әкем ерте қайтыс болған соң, апам менің анама: «Сен жассың, отау құр», – деп батасын берген. Содан кейін менің анам басқа азаматқа тұрмысқа шықты. Олардың ортақ Батырхан атты ұлы бар. Ал мен болсам, Аманқыз апамның қолында өстім. Әкемнің бауыры – Исақ ағам болса, 1941 жылы соғысқа кетіп, сол жақта өмірден өтті. Апамнан басқа ешкімім жоқ, – деді Төрехан.
– Ееее, досым! Менің де шекем қызып тұрған жоқ. Өзің білетіндей, біз ауқатты әулет едік. Әкем – Бәкір болыс болған. Анам 10 шақты ұл-қызды дүниеге алып келді. Кейін заман өзгеріп, большевиктер келіп, бізді қудалады. Сол уақыттарда әкем мал-мүлкін жинап, бәрімізді алып, шекара асып өтпекші болғанда большевиктер ұстап алып, қолдағы бардың бәрін тартып алды. Әкемді, анамды және бауырларымды Қаскелеңнің төңірегіне апарып, атып тастады. Аман қалғандар – мен, Нұрқожа ағам және қарындасым. Ол кезде менің жасым алтыда еді. Біз көрмеген қиыншылық қалмады. Қарындасым екеуміз қайыршы болдық. Ағам болса, біреудің малын бақты. Сөйтіп, күндердің күнінде әкемнің жақсылығын көрген кейбір азаматтар мені танып, қарындасым екеуімізді Алматыдағы балалар үйіне тапсырды. Ол жақта да тамаша өмір сүрдік дей алмаймын. Тамақ жетіспей, балалармен қала аралап, елдің пісіріп жатқан нанын ұрлайтын едік. Ішіп-жейтін бірдеңе тапсам, қарындасыма алып келетінмін. Бірақ ол ауырып өмірден өтті.
Міне, Төрехан, менің тағдырым осындай қатал болды. Сондықтан сен ғана жалғыз емессің. Екеуміз бірге бірнеше жыл доспыз. Бір-бірімізге демеу болайық, бірге жүрейік, бізді жау ала қоймас, – деп Нұрғазы Төреханның артынан қағып, құшақтады.
– Ал Нұрқожа ағаң қайда? – деп сұрады Төрехан.
– Біреулерден естуімше, аман-сау соғысқа кетіпті, – деді ол.
… Жалпы екі дос жайлы айтар болсақ, Төрехан жас кезінде жанып тұрған оттай, батыл бала болған. Ал досы Нұрғазы болса, салмақты, байсалды, өмір көрген, әр қадамын ойлап басатын жан еді. Екеуі жиі сөйлесіп, бір-біріне сырларын ақтаратын. Олар, тіпті үнемі батыл шешімдерді де бірге қабылдайтын болған. Мәселен, мына бір әңгімелерінен екеуінің қайтпас-қайсарлығын байқауға болады:
– Нұрғазы, екеуіміздің де ешкіміміз жоқ. Қазір бізді не ұстап тұр? Кеттік одан да соғысқа барайық, жауды жеңуге сарбаздарға қол ұшын берейік. Елдің бейбіт өмір сүруіне көмектесейік. Бүгін бармасақ та бәрібір, әйтеуір бір күні кетеміз ғой, – деп Төрехан орнынан атып тұрды.
– Жасымыз келмейді ғой, досым! Бірақ бұл ойың дұрыс та шығар. Барсақ, барайық – деді ол.
– Ендеше ертең таңертең «призывной пунктте» жолығайық, – деді Төрехан қолын беріп.
Осылайша майдан даласындағы жаумен соғысуға, елін, жерін қорғауға екі азамат аттануға бел буды. Уағдаласқандай келесі күні екі дос айтылған жерге келді. Мұнда адамдардың қарасы көп, жылап жатқан ел. Орыс ағайындар гармонь тартып, әндетіп жатыр. «Маня, не плачь, разобьем фашистов, еще заживем», – деген әйелдер машинаның артынан дауыстап айқайлап жүгіруде.
«Призывной пунктте» егде жастағы орыс адамы отыр екен. Төрехан оған жағдайды түсіндіруге тырысып, соғысқа барғылары келетінін айтты.
– Мальчики, вам сколько лет? – деді әлгі орыс азаматы.
– Нұрғазы, мына орысқа түсіндірші, – деді Төрехан досын алға жіберіп.
Содан кейін Нұрғазы мен орыс азаматының арасындағы әңгіме былай өрбіді:
– Дядя, нам 18.
– Эй, ребятки, документы есть? Где живете?
– Колхоз Киров.
– А документы где?
– У нас нет, потеряли, – деп Нұрғазы орысқа қарап алдай бастады.
– Хорошо, а родители не заругают вас?
– Дядя, бізді ешкім іздемейді, өз еріктерімізбен келдік.
– Принесло же вас мне на голову… Зачем вам на войну? Там убивают, а вы еще пацаны.
Дәл осы сөздерді естіп тұрған қасындағы Төрехан ашуланып: «Фашистерді ұрып, елімізді қорғаймыз», – деп қатты сөйлеп жіберді.
Ал орыс азаматы бұл жігіттердің қайтпайтынын көріп, өтініш толтыру үшін қағаз берді.
– Ладно, вот бумага, вот образец. Пишите заявление, – деді ол.
Сөйтіп, екі дос ақ параққа өтініштерін жазып, орыстың алдына апарды.
– Так, добровольцы Бакиров Нургазы, Кулбаев Торехан, приказываю вам завтра утром к 8 часам прибыть на призывной пункт. С собой провизию на один день захватите. Понятно? – деді пункттегі азамат.
Екеуі куанғаны соншалық: «Так точно», – деп айқайлап жіберді. Ал орыс азаматы оларды аяғандай кейіп танытып, жүздеріне бір күліп қарай салды.
Соғысқа аттануға рұқсатын алғаннан кейін Төрехан ертесіне дейін таң атқанша көз ілмеді. Аманқыз апаның сиыр саууға шығып кеткенін пайдаланып, бір жапырақ қағазға былай деп жазып кетті: «Апа, мен соғысқа кеттім. Исақ ағам үшін кек қайтарамын». Осылай хатын қалдырған соң, киініп, алдын ала дайындаған дорбасын алып, далаға жүгіріп шықты.
«Призывной пунктте» адам көп болды. Баяғы сол кешегі көрініс: әйелдер жылап, азаматтарын соғысқа шығарып салуда. Нұрғазы ертерек келіп, досын күтіп отыр екен. Көп ұзамай жанына Төрехан да келді. Бір уақытта орта бойлы, жүзі суықтау, қазақ офицері келіп оларды және басқа шақырылған азаматтарды сапқа тұрғызып, тізім бойынша тексерді.
– Бакиров, Кулбаев, – деді ол дауыстап.
– Я, я, – деп екеуі кезек-кезек жауап қатты.
Сосын офицер оларға таңырқап жақындады.
– Ей, балалар, сендердің жастарың нешеде? – деп сұрады олардан.
Екі дос шошып кетті.
– Ағай, 18 жастамыз, – деді Нұрғазы.
– Қайда бара жатсыңдар, білесіңдер ме? Ата-аналарың бұл жайттан хабардар ма? – деді офицер басын шайқап.
– Ағай, бізді ешкім іздемейді. Өз еріктерімізбен келдік, – деді Төрехан.
Офицер жүздеріне бір қарады да: «По машинам», – деп бұйырды.
Соғысуға аттанған азаматтар іріктеліп болған соң барлығы көлікке шығып жайғасты. Ал іздеушілері жоқ көліктегі екі дос бір-біріне жақын отырды. Бір уақытта офицер қолын бір сілтеді. Автокөліктердің легі бірінен соң біріне ілесіп жүре бастады. Осы сәтте бір-бір үйдің қорғандарынан алыстағанын сезген әйелдері мен балалары көз жастарын тия алмай, арттарынан жүгіре бастады.
Жолға шыққан көлік Қаскелеңнің сырт жағына қарай бет алды. Ішіндегі азаматтар үнсіз ғана бір-бірлеріне қарап, бейқам күйде бастарын салбыратып отырды. Өйткені оларды: «Тірі қаламыз ба?», «Жақындар кімге аманат?», «Қайсымыз қай жерде қайтыс боламыз?» деген жауабы жоқ сансыз сұрақтар мазалады. Көбінесе соғыста қаза болғандар сол кезде Ресей мен Еуропада жерленетін. Кейбірі жауды жеңген соң жарақат алса да туған еліне оралып жататын. Осыны ұққан жас сарбаздар қатты мұңға батып, ауыр-ауыр күрсініп отырды. Аман қалуы екіталай екенін түсінген Төрехан да апасын еске алып, көз жасын сүртіп алды. Нұрғазы болса артта қалып бара жатқан таулар мен бақтарды қарап, «Аман болсам, ораламын» деген оймен отырды.
Ер азаматтар Алматы қаласына жеткен соң «пересыльный пунктте» үш күн болды. Ол жерде әрбірі дәрігерлік тексерістен өтті, жаңа әскери киім киді. Екі дос та өздерін басқа киім үлгісінде көргеніне тамсанып, бір-біріне әзілдесіп отырды.
– Саған бұл киім жарасады екен, – деді Нұрғазы досына қарап.
– Сенің де түрің бір офицерден кем емес, – деп қалжыңдады Төрехан.
Төртінші күні жауынгерлерді командаларға бөле бастады. Екі дос екі жаққа кетті.
Сарбаздарды сапқа тұрғызып, аттанар алдында митинг болды. Үш-төрт әскери адам трибунаға шықты. Ішіндегі қазақ полковнигі шеніндегі офицер сөз сөйледі.
– Бойцы, вы отправляетесь по местам дислокации. Родина в опасности. Не сегодня завтра будете на переднем крае борьбы с фашистским отребьем. На вас смотрят ваши родные и близкие. Ради их мирной жизни уничтожим врага! Возвращайтесь живыми, помните, что вас ждут дома, – деді полковник.
Осыдан кейін жауынгерлер вагондарға тиеле бастады. Төрехан досын құшақтап, қимастықпен қоштасты.
– Нұрғазы, қош бол, бауырым! Біз жауды жеңіп, аман келеміз, – деді ол. Сол сәтте Нұрғазының көзінен жас шығып кетті.
– Төрехан, досым, біз соғыстан кейін кездесеміз. Мен оған сенемін, – деді Нұрғазы.
Осылайша екі достың пойыздары екі бағытқа кетті. Паравоздың сигналдық дауысы айналаны жаңғыртып жіберді.
Майдан даласында екі достың өмірі енді басталды. Нұрғазы Ресейдің бір қаласында артиллерия батарея жауынгерлерін дайындайтын курстарында 3 ай оқып, қанды қырғынға аттанды. Бірінші шайқаста фашистер ұшақтан бомбалатып, зенбірекпен атқылап, жерді ойып, шаң-топырағын шығарды. Айналада адамдар айқайлауда. Жауынгерлердің көз алдыларында енді соғысқа кіріскен жас балалар көз жұмып, қаза болып жатты.
Немістер қара шинелде автоматтарын асынып, оқ боратып, Кеңес жауынгерлерінің қорғаныс шебіне құмырсқадай қаптай бастады. Мұндай қорқынышты көрмеген жауынгерлердің біразы қаруларын тастай салып, қаша жөнелгенімен, оларды немістердің оқтары қуып жетті. Қалың солдаттың ішіндегі Нұрғазы намыстанып, винтовкасымен жауға қаратып көздемей ата бастады. Осы кезде неміс фашистері артқа шегінді. Бірақ шайқас алаңында қаза болған сарбаздар көп болды.
Осылай соғыстың алғашқы күні өтті. Ал Нұрғазының қайсарлығы мен батырлығына старшиналар тәнті болды.
– Молодец, боец, не струсил, – деп жасы үлкен орыс старшинасы оның арқасынан қақты. Бұл мақтауға Нұрғазы жымиып қана күлді.
– Сынок, ещё много боёв будет, береги себя, – деп старшина оған сақ болуын ескертті.
– Спасибо, товарищ старшина, – деді Нұрғазы.
Дәл осылай соғыс даласындағы күндер жалғаса берді. Бірі оқтан аман қалса, енді бірі шейіт болып жатты. Тірі жүрген жауынгерлер окопта қаза болған қаруластарын шығарып, жарақат алғандарға көмектесіп жүрді. Нұрғазы да басқа азаматтар сияқты әскери міндетін мүлтіксіз орындады. Ол батареясымен Сталинград түбіндегі шайқаста, Курсктегі қанды қырғында ерлік көрсетті. Фашистердің танктерін, жаяу әскерін талқандады. Сондай-ақ Төрехан досы сияқты стрелок-пулеметчик дайындайтын курстарды өтіп, соғыстың алдыңғы шебіне жетті.
Дәл сол сияқты Төрехан Ысқақұлының да ерен ерлігін командирлер жоғары бағалады. Оның көзге түскен батырлық әрекеті, жауынгерлердің алды болғаны кеудесіне таққан алғашқы медалімен бағаланды. Оның бұйрығында:
«**Приказ 023** – по стрелковому полку 4-й Ударной Армии Президиума Верховного Совета Союза ССР – наградить медалью «За отвагу» пулеметчика стрелковой роты, красноармейца Кульбаева Торехана за проявленную храбрость в наступательном бою. Во время контратаки немецких солдат, проявив решительность, он вел точный огонь, истребил 8 немецких солдат. Казах, беспартийный, призван Каскеленским РВК Алматинской области», – деп жазылған.
Майдан төсіндегі атыс-шабыс, дүмпулер күн өткен сайын жалғаса берді. Талай боздақтар кеудесін оққа тосып, ажал құшты. Ал біз сөз еткен екі дос соғыстың талай шайқастарына қатысты. Олардың да қару асынған жауынгер достары қаза болды. Талай қиындықты көрсе де екеуі бір-біріне берген серттерін ұмытпай, жауды қуып жүріп, Еуропаға дейін жетті. Балтық аймағында Нұрғазының зеңбірек батареясы жаудың шабуылына тойтарыс берді. Фашистердің жаяу әскерлері, танктері Кеңес жауынгерлерінің окоптарына снарядтан оқ жаудырды. Нұрғазының батареясы жаудың екі танкісін талқандап, неміс сарбаздарының көзін жойды. Қатарластарының арасында біразы қаза болса, енді бірі жаралы күйге түсті. Осындай сәттер Нұрғазының көз алдында жиі болды. Бірде зеңбіректің жанына жау снаряды түсіп, бірнеше батарея жауынгері көз алдында қайтыс болды. Атыс-шабыс басылып, Нұрғазы есін жиғанда старшина екеуі ғана қалыпты.
– Сынок, снаряд! – деп старшина айқайлады. Осы кезде миы шайқалып, есін жия алмай тұрған Нұрғазы соңғы снарядты берді. Старшина көздеп тұрып тағы бір танкті жойды. Старшина бұрылып:
– Снаряд! – деп тағы бұйырды.
– Больше нету, старшина, – деп жауап берді Нұрғазы. Ал старшина оған қарап тұрып:
– Сынок, уходи, ты еще молодой, – деді старшина.
– Нет, не могу! – деп Нұрғазы тұрып алды. Сол кезде жаудың танкісі атқан снаряд батарея дәл қастарына түскен.
Нұрғазы есін жиып, жан-жағына қараса, оны санитарлар шайқас алаңынан әкетіп бара жатты. Ол ауыр контузия алып, арқасы снаряд жарқыншақтарымен жараланған. Госпитальда бірнеше ай емделіп, соғысқа жарамсыз болып демобилизацияға жатты. Жауды жеңуге аз қалған кезде осындай жағдайға түскен Нұрғазыға қиын болды. Емделген соң ол еліне қайтатын болды.
Ал Төрехан Ысқақұлы соғыс жолдарымен 1944 жылдың күзінде Германияға дейін жетті. Неміс фашистері бұл соғыста жеңілгенін сезіп, аш қасқырдай ормандарға қарай қаша бастады.
Бір күні жауынгерлер қала, ауыл және басқа да елді мекендерді азат етіп келе жатқанда жаудың арнайы әскерлерімен шайқасқа түсті. Қаланы азат еткенде жаудың таңдаулы әскерлері танктерімен Кеңес әскерінің алдыңғы шебіне қарымта шабуыл жасады. Осы кезде Төрехан пулеметімен жау әскеріне оқ жаудырғанымен, немістің әскері тоқтамай, алға қарай танктерімен окопқа дейін жетті. Төрехан пулеметінің оғы таусылғанша ата берді. Ал жанындағы талай рота жауынгерлері дәрменсіз қалып, қаза болды. Сондай-ақ ол қолына винтовка алып та атысты. Дегенмен жау танктерінің күштілігі олардың окоптарын жермен-жексен етіп, жойып жіберді. Сол сәтте Төрехан сол қолын жарақаттап, досы Нұрғазы сияқты контузия алып, есінен танып қалған. Бірақ ол қанша уақыт жатқанын білмеген. Өйткені ол жер астында топыраққа көміліп қалған екен. Өлді деп ойлап жүргенде оны санитарлар тауып алып, жерден қазып алған.
Ауыр жараланған Төрехен госпитальда ес-түссіз бірнеше күн жатты. Ал батальон командирі оны қайтыс болды деп ойлап, ауылдағы апасына қара қағаз жіберіпті.
Ал Нұрғазы Бәкірұлы соғыстан елге оралған соң, бірден Аманқыз апаға жолығып, досынан хабар барын сұрапты. Қария көзіне жас алып, Төреханның ерлікпен қаза болғанын айтқан. Нұрғазы жан досын жоғалтқанына қатты қайғырып, апаны жұбатуға тырысты.
… Күн артынан күн өтіп, ауыл халқы соғыстан қайтқан ер азаматтарды қуанышпен қарсы алып жатты. Дегенмен жас жігіттердің аздығы қатты білінді. Өйткені олардың біразы майдан төсінде қаза болса, енді бірі мүгедек күйінде оралды. Сондықтан ауылдағы қариялар мен әйелдер, бала-шаға – бәрі майдан кезінде ауылдағы еңбекке ерте араласуға мәжбүр болды.
Соғыстан жаралы оралған Нұрғазы Бакиров «Буденный» колхозының мал шаруашылығына жұмысқа орналасты. Жайлауларда мал бағып, қара жұмыс істеді. Оқуға ынтасы болғанмен, жоғары білім алуға жағдайы болмады.
Ал 1944 жылдың аяғында өлді деп санаған Төрехан Құлбаев еліне аман-есен оралды. Аманқыз апасын қуантып, ол да жұмысқа бел шешіп кірісіп кетті. Мал дәрігерлік оқуды бітіріп, мықты маман болып, «Киров» колхозында (қазіргі Тұрар ауылы) еңбек етті. Жұмысына жауапкершілікпен қарап, басшылық қызметке дейін көтеріліп, елдің әлеуетін көтеру үшін күш-қуатын, уақытын арнады.
Ауылдағы тіршілік жанданып, бейбіт өмірде әркім өз ісімен алаңсыз айналыса берді. Соғыстан оралғандар отбсын құрып, ел қатарлы тұрмысқа араласты. Сол сияқты екі достың бірі Төрехан да ауылға қара торы, әдемі қызды келін қылып түсірді. Ол – осы екі дос жайлы әңгімеміздің авторы, сөз басында атап өткен Құндызай Қалымова.
Төреханның өз теңін тауып, отбасын құрғанына Аманқыз апа қатты қуанды. Екі жас өнегелі, орнықты отбасыға айналып, 11 баласына үлгілі ата-ана болды. Осылайша жас жұбайлар Құлбаев ауылында ұрпағын өсіріп, өрбітіп, жақсы тәлім-тәрбие берді. Ұл-қыздарының барлығы кейіннен елге қадірлі, Тұрар ауылының сыйлы да беделді азаматтарына айналды. Қазіргі таңда да аталған елді мекеннің халқымен тату-тәтті ғұмыр кешуде.
Арада талай жыл өткен соң Төрехан атамыз жақсы жаңалық естіп, қуанышы қойнына сыймады. Ол өмірлік досы Нұрғазыны тауып алып, төбесі көкке жеткендей қатты қуанды. Бір күні атамыз кеудесіне ордендері мен медальдарын жарқыратып тағып, кәстөмін киіп, жолға дайындалды. Жұбайы Құндызайға тәттілерін сөмкесіне салуын сұрап, жақсы жаңалығымен бөлісті.
– Құндызай, қант-кәмпиттеріңді, маталарыңды сал, – деді Төрехан ата.
– Төрехан, қайда асықтың? Тойға бармақшысың ба? – деп апамыз таңырқай сұрады.
Сонда атамыз қуаныштан жүзі бал-бұл жайнап, бала кездегі досының табылғанын айтты.
– Иә, менде бүгін той. Жан досымды таптым. Нұрғазы Қаскелеңге көшіп келіпті. Соған баруым керек, – деді Төрехан ата.
Ал Құндызай апамыз бар дәмдісін дайындап, сөмкесіне салып, кенже ұлы Кенжехан екеуін шығарып салды.
Атамыздың талай жыл аңсаған кездесу сәті де жақындады. Ол кезде Қаскелең ескі қала еді. Кірген кезде көк майса гүл, алмабақтар, арықтан ағып жатқан су бірден назарға ілінетін. Төрехан атамыз көшенің шаңын шығарып, ойнап жүрген балалардан, ары-бері өткен-кеткеннен Нұрғазы атамыз тұратын Фурманов көшесін сұрастырды. Ақыры тауып, досының ауласына кіріп, есікті қақты.
– Кім бұл? Үйге кір, – деген қатты дауыс шықты.
– Рұқсат па екен, қожайын? – деп Төрехан табалдырықтан аттады. Ал оны көрген досы Нұрғазы таңырқап, қимылсыз тұрып қалды да:
– Төрехан? – деп қуана құшағын жайып, оған қарай жүгіре жөнелді.
Екі дос қаншама жылдан кейін қауышқаннан соң, іштегі арпалысты, достық сағынышты жасыра алмады. Құшақтарына бір-бірін қысып, солқылдап жылай берді.
– Сені қаза болды деп еді ғой, – деп мән-жайды сұрай бастады Нұрғазы.
– Досым, мен тірімін, – деді Төрехан.
Екеуі бір-бірін сағынғаны соншалық біраз уақытқа дейін құшақтарынан ажырамады. Сосын Нұрғазы өз-өзіне келіп, жанындағы арықша келген аппақ, әдемі келіншекті таныстырды.
– Менің жарым – Қиорхан, орыстар оны «Галя» дейді, – деп күлді. Дастарханға жайғасып отырғаннан кейін екі достың әңгімесі қыза түсті.
Астан дәм татып отырып, соғыста қаза болған майдандастарын еске алды. Арасында «наркомовский 100 граммнан» да көтеріп отырды.
Бір кезде олар отырған дастарханға көшеден екі жас шамасындағы көк көзді, сарылау келген, мұрны пұшықтау кішкентай қыз жүгіріп келіп, Нұрғазының алдына отырып алды. Ерекше, көрікті бүлдіршінге тамсана қараған Төрехан бұл қыздың кім екенін білуге тырысты.
– Нұреке, мына неміс қызы қайдан жүр? – деп Төрехан жымиып сұрақты тосыннан қойды.
– Бұл – менің кенжем, көккөзім, Айжаным, – деді Нұрғазы ата.
– Аааа! Ал менің мына жанымда отырған ұлым Кенжехан, – деп Төрехан ата өзінің кенже ұлын таныстырды да: «Осы балалар соғыс зардабын көрмесе екен», – деп тілегін білдірді.
Екеуі бір-бірінің туысқандарын, таныстарын сұрап, хал-жағдайларын біліп, біраз шер тарқатты. Өткен-кеткенді ескі алып, біраз әңгіме қылды. Туысқандар жайлы сөз қозғалғанда Нұрғазының ағасы – Нұрқожа жайлы да айтылды.
– Нұрғазы, осы сен ағаңды таптың ба? – деді Төрехан ата.
– Төрехан, ол соғыста пленге түскен екен. Фашистердің концлагерінде қамалып, одан құтылып, Сталин лагерлеріне дейін айдалған. Ақыры аман-есен шығып, Отанына оралды. Қазір Нұрқожа ағам жарымен осында тұрады, – деді Нұрғазы ағасы жайлы.
Жан достардың ортақ әңгімелері ұзаққа созылды. Қоштасарда екеуі қол алысып, алдағы уақытта мәңгі бірге болуға уәделесіп, байланыс үзбеуге сөз берді.
… Айырылмас достар ұзақ жыл жақсы араласып, қарым-қатынасты үзбеді. Алайда әркімнің маңдайына жазған тағдыры бар. Жылдар жылжып уақыт көшіне ілесіп жүргенде 1976 жылы Төрехан Ысқақұлы өмірден өтті. Ол соғыс кезінде жау оғынан аман қалып, бейбіт өмір орнаған шақта бір топ халықтың мүлкіне қол сұққан жемқорларға қарсы шығып, ұрлыққа жол бермеймін деп жүргенде қанішерлердің қолынан қаза тапты.
Нұрғазы Бәкірұлы досынан айырылғанына қатты қиналды. Қайғырып, бала кезден бірге өскен жан досын ұмыта алмады. Оның жоқтығына сенбеді. Құсадан қайғы жұтып жүргенде соғыста алған жарақаттары сыр беріп, 1988 жылы өзі де мәңгілік мекенге аттанды.
Міне, екі достың шын өмірде болған хикаясы осындай. Олардың бастан кешкен күндерін, шынайы оқиғаларын бізге еш жалғансыз жеткізген Құндызай әжеге ризашылықтан басқа айтарым жоқ. Денсаулығы мықты болып, ұлағатты ұрпақтарының алдында қазыналы қарияларымыздың қатарында жүре беруін тілеймін!

* * *

Қадірлі оқырмандар! Жоғарыда атап өткендей Төрехан мен Нұрғазы аталарымдай менің де ата-бабаларым Ұлы Жеңіске бір кісідей үлес қосып, бейбіт күн үшін жан берісіп, жан алысқан жандар болды.
Күзембайұлы Сарбас атам Жамбыл ауданы, Ұзынағаш ауылынан соғысқа аттанып, талай шайқаста жаудың бетін қайтарған. Фашистердің концлагерінде азап көріп, одан қашып шығып, Кеңес әскерінің қатарына қосылды. Ерен ерліктің үлгісін көрсетіп, Жеңіс күніне куәгер болды.
Ал Жолдасбекқызы Бубай әжем мен 8-10 жас шамасындағы Сарбастың ұлдары, әкелерім – Жүреберсін және Үсен екінші дүниежүзілік соғыс кезінде ауылда еңбек етті. Олар егіншілікпен айналысып, мал азығын дайындап, елді мекенде қалған әйелдер мен қарттарға қарайласты. Олардың бұл табандылықтары да Жеңіс күнінің орнауына септігін тигізді. Өйткені ауылдағы тіршіліктің тоқтамауы, асыраушысынан айырылған отбасыға көмек қолын созуы солардың мойнында еді. Ания, Сағатай атты аналарым болса ол кезде шешелерінің етегінен ұстап, аяқтарын енді қаз-қаз басып жүрген сәби болатын.
Нағашыларым жайлы айтар болсам, олар Талдықорған облысы, Ақсу ауданының тумалары. Өміржанұлы Абдрахим Румыния мемлекетін азат ету кезінде майдан даласында қаза болды, ал оның бауыры Абдижапар еңбек даласында тер төкті. Сүлейменұлы Жұмағұл атам да соғыс зардабын көрді. Қанды қырғында оқ пен оттың ортасында жүріп, Ржев қаласының маңында болған тарихта жазылған шайқасқа қатысқан. Омарқызы Асия мен Уәлиқызы Шапен әжелерім ауылда еңбек етіп, ер азаматтардың орнын жоқтатпай, түрлі ауыр жұмыстарды істеді.
Құрметті осы Жеңіс күнді бізге сыйлаған ата-әжелеріміздің ұрпақтары, бейбіт өмір сүріп жатқан замандастарым, жанымыз қиналса, Үкіметке, әкімге не болмаса көршісіне разы болмайтындар, интернет арқылы жалған ақпарат таратушылар, өз басының қамын ойлап, оқырман жинайтындар! Бұл өмірден өтіп кеткен, соғыстың құрбаны болған сол замандағы адамдардың армандары бейбіт өмірге жету, туған-туыстарымен бақытты өмір сүру еді. Олар сол аңсаған күнге жетті және оны бізге сыйлап кетті. Ендеше тыныштықтың қадірін білейік. Батырларымызға әрдайым құрмет көрсетіп, есімдерін ұлықтап, рухтарына тағзым етуді естен шығармайық.
Ұлы Жеңістің 80 жылдық мерейтойы құтты болсын! Тарихты ұлықтайық, ерлік істерді ұмытпайық!
Бекболат CАРБАСОВ,
Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі, «СЕРТ» республикалық әдеби конкурсының Гран-при иегері, полиция подполковнигі, ІІМ зейнеткері.