Ел-жұрт батырлығын мақтан етеді

Иә, Ұлы Отан соғысы кезіндегі алапат айқастардың адам төзгісіз қиян кескі ұрыстарын небір кинолардан көріп, әдеби кітаптардан бас алмай оқығанымыз ойымызға орала береді. Сондай-ақ осы уақытқа дейін Ұлы Жеңістің 40, 50, 60, 70, 75 жылдық мерекелерінде көзі тірі соғыс ардагерлерімен емен-жарқын шүйіркелескеніміз ұмытылмастай болып есімізде қалды. Сол бір бетпе-бет жүздесулер мен дидарласуларды қазіргі жас ұрпаққа айтып, сендіру де оңай емес-ау…

Қазір сол ардагерлердің бірде-біреуі қалмағанына қабырғаң қайысып-ақ кетеді. Дегенмен кейбір ақпарат айдынында бар екені айтылып жатады. Олардың өзі де төсек тартып, аяқ-қолдан сал болып жатқан ардагерлер екенін естігенде, соның өзіне кәдімгідей шүкіршілік етесің. «Тағдырдың тәлейіне не жазылса, сол болады» деген сөз тегіннен-тегін айтылмаса керек. Оған құлақ аспаса, тағы болмайды.
Қаскелеңнің іргесіндегі Әйтей ауылының ардагерлер ұйымының төрағасы Амангелді Шәріпқұл Әбдіғалиұлы екі құлағы екі езуіне жетіп: – Қанеке, «өлі риза болмай, тірі байымайды» деген емес пе?! Жеңіс мерекесі де жақындап келеді. Мен мына кісінің деректерін тауып, әкеліп тұрмын. Өзі жоқ болса да, мынау марқұмның көзі ғой, – деп қолындағы қағаздарының арасынан Чайке Ыдырысовтың бір жапырақ өмірбаяны мен суретін беріп жатыр. Соның арасынша ол Шакеңнің Атыбай баласына да телефон соғып жіберді. Ол ертең келетінін, қолында біраз мағлұматтар бар екенін айтып, бізді қуантып тастады. Шакеңнің мына суретіне қарап отырып, кәдімгідей ой құшағына беріліп кеттік.
Атыбай баласы әкелген деректерде мол ақпарат бар екен. Чайке ақсақал тегін адам болмай шықты. Қай жылдары екені белгісіз ол кісі Жеңіс күні қарсаңында одақтық «Труд» газетіне көп-көрім сұхбат беріпті. Өкініштісі, сол тілдесудің бір беті жоғалып кеткен. Соның өзінде біз Шакеңнің өз аузынан айтқан өмір жолдарына сүйеніп әңгімелеуді жөн санадық. Басқа да деректер көзіне баласы Атыбай көмегін көрсетті. Ол әкесінің біраз құжаттарын көзінің қарашығындай көріп, сары алтындай сақтап жүр екен. Бұл оның құнттылығының, ұқыптылығының пайдасы болса керек.
Чайке Ыдырысов 1925 жылдың 5 мамырында бір жағы Шамалған ауылымен, бір жағы Әйтей ауылымен жанасып жатқан Еңбекші ауылында дүниеге келіпті. Тағдыр тауқыметін бір адамдай-ақ тартыпты. Әкесінен жастай айырылыпты. Әл-дәрмені жоқ ауру анасының демеуімен 4 кластық қана білімге қол жеткізген. Ол кездегі ашаршылықтың азабын көп көргендердің, жоқшылықтың қамытынан мойындары босамағандардың қатарында болды. Жеті жасынан бастап колхоздың ауыр жұмыстарына жегіліп, балалық шақтың базарын да көре алмады. Әттең, соғыс жүріп жатқан кезде ол екі досымен бірге кеуделерін намыс оты кернеп, әскери комиссариатқа барған. Соғысқа жауынгер етіп алуға сұранды. Алайда азаматтық жасқа жетпегендіктен, жолдары болмады.
1943 жылы әпкесі Насиды еңбек майданына алып кетеді. Чайке соғысқа аттанып кеткенде, әпкесі жараланған соң, үйіне қайтарыпты. Содан ол әкпесін көре алмайды. Соғыстан кейін әкпесі қайтыс болып кетіпті. Өмірінде оның өзегін өртеген өкініш осы болыпты. Ғұмырының соңына дейін осы әкпесін жиі-жиі айтып, көзінің жасын сығымдап алады екен. Енді қайтсін. Арқа сүйенері сол әкпесі болғандықтан, ет-жүрегі елжіреп кетеді ғой. Оның үстіне бір құрсақтан дүниеге келген 13 перзенттің үшеуі ғана тірі қалған. Сол әпкесінің аналарға тән қайсарлықпен қажыма-талмай еңбек еткенін, өздеріне аянбай көмегін көрсеткенін ерекше мақтан тұтады екен. Чайкенің осы жағынан әпкесін ойлағанда, жан таппайтыны жасырын емес. Оның бәрі де тұрмыс ауыртпашалығынан. Бауырдың бауыр еті деген осы шығар, бәлкім!
Майданға алу жөніндегі үшеудің қайта-қайта берген өтініштері 1943 жылдың сәуірінде іс жүзіне асты. Үшеуі де азаматтық жасқа толып, армандары орындалды. Жауынгерлік саптан табылды. Петропавл қаласында оларды жақсылап жаттығудан өткізіп, майдан шебіне аттанды. Чайке №122 негізгі атқаштар бөліміне жіберілді. Оның бас қаруы гаубица болды. Бұл – танк сияқты алып техникаларға арналған қару. Ол сол әскери бөлімде үш айлық байланысшылар курсынан өтіп, байланысшылық міндетті де қоса атқарды. Алғашқы шайқасты Вязьма қаласының түбінде бастан кешті. Ол осы әскери бөлімнің құрамында Белоруссияны басқыншы фашистерден босатқан. Могилев, Гомель, Брянск, Минск қалаларының бағыттарындағы қанды шайқастар сұрапылдығымен оның есінде сақталыпты. Бұл шайқастың қалай болғанын есеп дәптеріндегі жадуалдай жатқа соғыпты. Бұл оның өте зерек болғанын айғақтайды.
Белоруссияны азат еткеннен кейін, Прибалтика елдерін – Латвия, Литва, Эстонияны босату жолында да көп шығын болыпты, Сондай-ақ Каунас, Рига, Вильнюс, Гумбинен қалаларын азат ету жолында есепсіз шығын болғанын сол сұхбатында Чайке сай-сүйегі сырқырап тұрып әңгімелеген. 1945 жылдың көктемінде ол жүрген әскери бөлім Шығыс Пруссияны азат етуге атсалысты. Берлинге аз жер қалғанда Чайке ауыр жарақат алып госпитальға түскен. Аяғы сылтып басуға да келмей, қатты қиналды.
Майдан шебінде жүргенде оның аузынан тастамайтыны Талша анасының ақ батасы болыпты. «Анам мені майданға аттандырып салып тұрып, көзіне бір тамшы да жас алмай: «Маған да Құдай көзіңнің жасын көрсетпесін. Алла тағалам жылатпасын. Сенімен аман кездесуге жазсын», – деп ағынан ақтарылып ақ батасын беріп еді. Анам киелі, арқалы, емші адам еді. Халыққа сыйлы, бетке ұстайтын беделі бар адам болатын. Мені жебеген сол асыл анамның рухы, ақ ниеті, ақ тілегі деп ұғамын» деп өле-өлгенше артында қалған балаларына да өсиет ретінде айтып кетіпті. Мұндай әке өсиеті мен аманаты бала-шағасы үшін таптырмас бақытпен тең десек, қателеспейміз.
Чайке майдан даласындағы бастан кешкен қиындықтарды да өмірдің сынағы мен сабағы деп қабылдапты. Бастапқыда фашистердің күшінің басымдығы анық байқалыпты. Соған қарамастан, Кеңес әскерлерінің Отанға шынайы берілгендігі олардың оқ пен отқа қарамай, өлім мен өмір үшін арпаласта нағыз ержүректік көрсеткенін айызы қанып тұрып айтады екен. Біздің әскерлердің судың ішінде жатса да нормамен берілетін 100 грамм нанды қанағат тұтып, жауға деген қарсы шабуылда қаймықпайтын шаққа жетіпті. Майдан шебі – қантөгіс алаңы екенін айырықша сезінеді екен. Оның қамығып, қайғыратын тұстары да аз болмапты. Әсіресе, күнде көзі көріп жүретін, майдандас дос болып кеткен жауынгерлердің күн сайын қанға бөгіп жатқанын көргенде, туған бауырынан айырылғандай күй кешкені талай-талай басынан өтті. Сол көз алдында мәңгілікке ғайып болған қаруластарының енді ортаға оралмайтынын ойлағанда, жантүршігерлік жағдайда қалады. Кейде көз шырымын ала алмай, олар түсіне де кіре берген. Қайтеді, қолдан келер шара жоқ. Амалсыздан көнуге мәжбүр болды.
Әңгімеміздің басында жаудан қайтпас батырдың Берлинді алуға аз уақыт қалғанда аяғынан жарақат алып, өте қатты әбігрге түскенін атап өткен едік. Сөйтсек, ол мұның алдында да жарақаттан шет қалмапты. Ол 1943 жылдың қазанында Брянскі түбіндегі шайқаста жамбасы мен аяғынан снаряд жарықшақтарынан ауыр жарақат алған. Екінші жарақат алуы Шығыс Пруссияны алу шайқасында Пилау аралында болған. Мұнда ауыздан, тілден, құлақтан жарақат алуы өте қиынға соғады. Әскери госпитальда ұзақ емделді. Сөйтіп, екі рет апатты ажалдан аман қалды. Осы алған жарақаттарының арты оны ІІ топтағы мүгедектер қатарына тіркеді.
Нағыз ерлерше шынайы батырлығымен көзге түскен Чайкенің алған марапаттарының өзі ауыз толтырып айтуға тұрарлық. Бұдан оның алған жарақаттары мен төгілген қанының текке кетпегенін анық аңғаруға болады. Суретінен көріп отырғандарыңыздай, кеудесіндегі жыпырлаған ордендері мен медалдарынан адамның көзі сүрінеді. Ең бастысы ордендер жағынан әңгімемізді қозғайтын болсақ, І дәрежелі «Даңқ», ІІ дәрежелі «Кутузов», «Қызыл Жұлдыз», «Гвардия жауынгері» ордендерімен марапатталуы Шакеңнің тегін майдангер болмағанын айдай анық көрсетіп тұрғандай. Мұның бәрі де қалалар мен қамалдарды басқыншы жаудан азат етудегі аталып берілген марапаттары екенін айтып өтудің өзі айрықша мақтаныш. Ол осындай құрмет пен беделге өте лайық.
Енді Шакеңнің омырауында үш «Ерлігі үшін» медалі, төрт «Әскери ерлігі үшін» медалдарымен, тағы басқа медалдарының бәрін тізбелеп шығу мүмкін емес. Бұған қалаларды азат ету жолындағы арнайы алған медалдарын қосатын болсақ, оның мерейі бұдан да үстем бола түседі. Осы жерде Кеңес Одағының Бас әскери қолбасшысы И.В.Сталиннің, Кеңес Одағының маршалдары Г.К.Жуковтың, Т.Вишневскийдің, Баграмяндардың қолдары қойылған «Алғыс хаттарын» алғанының өзі қандай ғанибет мәртебе десеңізші. Сондай-ақ Ұлы Жеңістің 75 жылдығына арнайы шығарылған «Ерліктің даңқы – елдіктің нарқы» деген кітапта Шакеңе кеңінен орын берілген. Осыдан-ақ Чайке Ыдырысовты қалай айтса да жарасатын мақтаулы соғыс ардагері деп толық айтуға болады.
Соғыста жүрген кезінде тұғырлы тұлға атанған Чайкенің де асыл арманы болыпты. Ол жағын да өз аузымен айтып кеткен. «Армансыз адам, қанатсыз құспен тең» деп бекер айтылмаса керек. Қан майданда жүргенде менде де арман болды. Ең бірінші сүйікті Қазақстаныма, туған ауылым Еңбекшіге аман-есен жету еді. Сол сияқты қатарымнан қалмай, бала-шағалы болу. Ашығын айтар болсам, 4 бала сүю болатын. Осыны мен күндіз-түні Алладан жалбарына сұрап, жақсы тілеуде жүрдім» депті майдангер Чайке.
Соғыстан кейін ол 1948 жылдың наурыз айында Шығыс Пруссияда (Калининградта) 3 жылдық әскери борышын өтеп, елге оралды. Ендігі алдына қойған мақсат – бейбіт күннің берекесін кіргізу. Азып-тозып кетекен ауылының сәні мен сәулетін арттыру болатын. Бірақ оған мүмкіндіктің реті келмейді. Қол қусырып қарап отыратын жай жоқ. Ол жылқы бағуға бекем бел буды. Жастайынан жылқы малына жаны жақын болғандықтан, онша қинала қоймады. Бірден қамшы салдырмай жылқы бағу жұмысын бірден алып кетті. «Жылқы – ер қанаты» деген қағиданы жақсы білетін Чайке аттың құлағында ойнап, жылқы бағудан да абырой арқалап жүрді. Құлын алу жағынан да құлшынысымен көрінді. Жібек жалды құлындарды көбейте түсті. Оның осы саладағы тынымсыз тірлігіне ауылдастары қызыға қарады.
Бұдан кейін құрылыс саласында жұмыс істеуге бетбұрыс жасады. Өйткені, оның осы іске деген икемділігі мен ынтасы ерекше екпінді еді. Шынында да құрылыс саласында оның шеберлігі мен айқын қолтаңбасы анық көрінді. «ПМК-№603» құрылыс коллонасында құрыш қолды құрылысшы атанған ол әріптестерімен бірге туған ауылы Еңбекшіден биологиялық комбинаттың, екі қабатты 16 пәтерлі тұрғын үйлердің, жаңа мектеп пен балабақша, мәдениет үйінің құрылыстарын салуға атсалысты. Өзі соғыста жүріп армандағанындай ауылының ажары барған сайын көркейіп, гүлдене бастады. Оның да бұған қосқан үлесі қомақты болатын.
Бұдан кейін ол Алматыдағы «Алматысельстрой» құрылыс мекемесіне ауысты. Аталған құрылыс мекемесінің Қазақстанның барлық аймақтарынан салмаған құрылыс нысандары кемде-кем. Басқасын былай қойғанда, көршілес Қырғызстанның «Есік — Көл» курортына көптеген құрылыстарды салып тастады. Сонымен қатар сол кезде қиыр шетте жатқан Кеген, Нарынқол аудандарында болып, қажетті құрылыс нысандарын салып берді. Мұнда да Чайке Ыдырысовтың лайықты қолтаңбасы қалғанын осы ауданның адамдары орынды түрде мақтаныш еткенін көне көздер аузынан талай естідік. Мұның өзі «жақсының жақсылығын айт, нұры тасысн» деген саралы сөзге сайма-сай келеді. Оның бейбіт күнде еңбектің батыры атанып, «Еңбек Қызыл Ту» орденін омырауына қадауы және «Социалистік жарыстың жеңімпазы» төсбелгілері мен мақтау қағаздарының баршылық екені де оның тұлғасын одан әрі зорайта түседі. Еңбектің берген жемісі де оған көп болды.
Кезінде Ұлы Отан соғысының батыры, бейбіт күнде еңбектің батыры атанған аяулы да ардақта азамат Чайке Ыдырысов 2023 жылы 2 маусымда 99 жасқа қараған шағында қайтыс болды. «Өлді деуге бол ма айтыңдаршы, өлмейтұғын артына сөз қалдырған» деген даналық сөз Чайкенің де әруағы мен рухына арналып айтылғандай әсер қалдырады. Оған біздің ол туралы әңгімелеген деректер мен дәйектер куә. Батыр Чайке соғыста жүргенде мұраттарына қолын жеткізді. Шакең көзі тірісінде 9 мамыр Жеңіс күні мерекесі сайын Алматыдағы 28 Панфиловшылар паркіне барып Мәңгілік алау ескерткішіне гүл шоқтарын қойып тұрды. Оның дәлелі ретінде республикалық «Қазақстан әйелдері» журналында 1977 жылы жарық көрген суретті айтуға болады (2-суретте). Тек суреттің астында: «Совет Одағының Батыры, белгілі қолбасшы И. В. Панфилов басқарған қазақстандық 316 – гвардияшылар двизиясының бұрынғы жауынгері, бүгінгі озат құрылысшы Шайке Ыдырысов мәңгі от басына өзімен бірге Отан үшін шайқасқан ерлерді еске алуға жиі келіп тұрады. Шакеңді, Отан соғысының барлық ардагерлерін Совет Арамиясының мерекелі күнімен құттықтаймыз! Суретті түсірген «Н.Жұбанов» деп жазылған.
Өмірлік қосағы Күпан Ыдырысовамен бес баланы өмірге әкеліп, оларды өз алдына отау етіп шығарды. Балалары мен қыздары да тәрбиелі жандар. Үлкені Болат бұл өмірден қайтып кеткен. Бибінұры – зейнеткер, ұстаздық мамандықтың иесі. Күлатайы – дәрігер. Жылқыбайы техника атауланың білгірі. Атыбайы болса, әке жолын қуған құрылыс шебері. Осы балаларынан тараған 14 немере мен 23 шөбере алып бәйтерек атанған Чайке мен Күпанның бұтақтары, ұрпақтары екені үлкен мақтаныш.
Алдағы 5 мамырда, Ұлы Отан соғысы Жеңісінің 80 жылдығы қарсағында Чайке Ыдырысов 100 жасқа толады. Осыған орай аудандағы тиісті орындар ол кісінің құрметіне Еңбекші ауылынан бір көшенің атын берсе, құба-құп болар еді. Бұл Еңбекші ауылы тұрғындарының сұрауы мен өтініші және тілегі екенін тиісті орындардың есіне тағы да сала кеткіміз келеді. «Көп тілеуі — көл» деген жақсы сөз тегін айтылмаса керек…
Қанат ТӘКЕБАЕВ,
Қазақ журналистикасының қайраткері,
Алматы облысының Құрметті азаматы.
Еңбекші ауылы.