Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы

10 желтоқсан Халықаралық адам құқықтары күні ретінде 1948 жылы БҰҰ қабылдаған Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы негізінде бекітілген. Бұл күн адамның тегіне, жынысына, ұлтына, діни сеніміне қарамай құқын қорғауды дәріптеді. Қазіргі уақытта ол – барлық адам үшін бостандықтың, теңдіктің және әділдіктің рәмізі. Жалпыға бірдей декларация жаһан­дық қоғамдастықтың әрбір адамға тән әмбебап құқықтарын тұжырымдауға, тануға жасаған алғашқы қадам болды. Осы құжат адам құқықтары саласындағы халықаралық құқықтардың дамуына негіз бола отырып, дүние жүзінің түкпір-түкпірінде танылуына ықпал етті.

Қазіргі уақыттағы Адам құқықтары күні барлық адамның бірдей құқығын қорғаудағы бірлескен күш-жігердің маңыздылығын айғақтайды.

Қазақстан адам құқықтары саласын­дағы халықаралық стандарттарды ұлттық заңнамаға енгізу бойынша жоспарлы жұмыстар атқарып келеді. Қазақстан осы бағытта жасалған 70-тен астам көпжақты шарттардың қатысушысы ретінде жоғарыда аталған құндылықтардың берік ұстанушысы болды және болып қала береді. Қазақстан БҰҰ-ның Адам құқықтары жөніндегі Жоғарғы комиссарының басқармасымен белсенді өзара іс-қимыл жасайды және Әмбебап мерзімді шолуға қатысады. ЕҚЫҰ-мен ынтымақтастықтың шеңберінде сөз бостандығын, аз қалған ұлттардың құқықтарын және гендерлік теңдікті қорғау бойынша бастамалар жүргізілуде. Қазақстан Еуропа Кеңесінің мүшесі болмағанымен, адам құқықтарын қорғау бағдарламаларына, мысалы Венеция комиссиясының іс-шараларына қатысу арқылы үнемі белсенді ынтымақ­тастықта. Сонымен қатар ТМД-ның Адам құқықтары жөніндегі комиссиясы шең­берінде өзара іс-қимыл жасау жүзеге асырылып жатыр. Республика БҰҰ-ның алты комитеті­нің – Адам құқықтары жөніндегі комитеттің, Азаптауларға қарсы комитет­тің, Әйелдерге қатысты кемсітушілікті жою жөніндегі комитеттің, Нәсілдік кемсітушілікті жою жөніндегі комитет­тің, Мүгедектердің құқықтары туралы комитет пен Балалар құқықтары жөнін­дегі комитеттің азаматтардың жеке хабарламаларын қабылдау және қарау құзыреттерін қолдады.

Біздің еліміз – ауқымды демократия­лық және саяси реформаларды, сон­дай-ақ адам құқықтарын қорғау сала­сындағы бастамаларды іске асыруда танылған өңірлік көшбасшылардың бірі. Мұндай реформалар адам құқық­тарын қамтамасыз ету мен қорғауға елеу­лі үлес қосқан «Әділетті Қазақстанды» құру жолындағы орасан зор саяси трансформацияның бір бөлігі саналады.

Мемлекет басшысы тиімді әділет пен азаматтардың құқықтарын қорғау ерекше орын алатын қоғамда әділдік пен тәртіпті орнату қажеттігіне үнемі назар аударып келеді. Заңнамаға бейбіт жиналыстарды өткізудің хабарламалық тәртібі енгізілді. Бейбіт жиналыстарды өткізудің хабарлама тәртібі пикеттер, митингілер, жиналыстар үшін көзделген. Адам саудасына қарсы күрес үшін ұлттық заңнаманы халықаралық стан­дарт­тарға сәйкестендіретін жаңа Заң қабыл­данды. Адам саудасының барлық түрі, оның ішінде мәжбүрлі еңбек, қайыр сұрау, жыныстық қанау және мүшелерді алып тастау үшін жаза түрлері көзделген. Әйелдер мен балаларға қатысты зорлық-зомбылық қылмыстарын тергеп-тексеру сапасын қамтамасыз ету үшін барлық полиция департаментінде тұрақты тергеу-жедел топтары құрылды. Олардың құрамында 300-ден астам әйел тергеуші, сондай-ақ әйелдерді зорлық-зом­былықтан қорғау бөлімше­лері­нің, жедел-криминалистика, крими­нал­дық және ювеналдық полиция бөлім­шелерінің қызметкерлері кіреді. Еліміз­де тұрмыстық зорлық-зомбылық құрбан­дары­на арнаулы әлеуметтік қызмет көр­се­тетін 50-ден астам дағдарыс орталығы жұмыс істейді.

Азаматтар жүгінетін басты мәселе­лерге сотқа дейінгі тергеп-тексеру орган­дарының әрекеттері/әрекетсіздігі, сот шешім­дерімен келіспеушілік және сот­талғ­ан­дардың құқықтарының бұзылуы жатады. 2013 жылдан бастап Қазақстанда аза­маттық қоғаммен және үкіметтік емес ұйым­дармен белсенді ынтымақтастық­ты көздейтін «Омбудсмен» үлгісі бойын­ша жұмыс істейтін Ұлттық алдын алу тетігі (ҰАТ) қолданылады. Бүгінде ҰАТ 3,5 мың­нан астам мекемені қамтиды, оның құрамына 20 өңірлік топ кіреді.
Былтыр Омбудсмен өкілдері жабық ме­ке­мелерге 684 рет барып, 600 ұсыным берген, оның 78%-ы орындалды. Осы жылдың 11 айында 770 қатынас жүр­гізіліп, 1014 ұсыным берілген, оның 81%-ы орын­далды. Мұндай іс-шаралар құқық бұзу­шылықтың алдын алуға және сотталған­дардың құқықтарын қорғауға көмектеседі.

Қорытындылай келе, адам құқық­тары осы бағыттағы үздіксіз жұмыстың маңызын еске салатынын атап өтуге болады. Тек барлық тараптың, яғни мемлекеттің, азаматтық қоғам мен азаматтардың қатысуымен табысқа жету мүмкін. Бірлескен күш-жігер адам құқықтарының тетіктерін нығайтуға, әлеуметтік теңсіздікті азайтуға, сондай-ақ барлық адамға бірдей сот төрелігі мен негізгі құқықтарына қол жеткізуге кепілдік береді.
Адам құқықтары жөніндегі уәкіл барлық азаматқа бейжай қарамауға шақырады. Адам құқықтарын құрметтеу, қорғау және ілгерілету – күшті, әділ және демократиялық қоғам құрудың негізі.

А.Асылхан,

Алматы облысы Қарасай аудандық сотының бас маман-сот отырысының хатшысы.